جمعه, 16 نوامبر 2018

دروغ/اراده آزاد

کتاب دروغ / اراده آزاد اثر سام هریس نویسنده آمریکایی است که دهمین کتاب از مجموعه تجربه و هنر زندگی از انتشارات گمان است. مجموعه تجربه و هنر زندگی به مسائلی فلسفی می‌پردازد که راه زندگی هرکس را مشخص می‌کند. کتاب دروغ اراده آزاد نیز، کتابی فلسفی با زبان ساده است که به دو مسئله مهم می‌پردازد.

پشت جلد کتاب آمده است:

فرصت برای فریب دادن دیگران همیشه وجود دارد و همیشه هم وسوسه‌انگیز است. شمار اندکی از ما قاتل یا دزد هستیم، اما همه‌مان دروغ می‌گوییم. اگر تصمیم بگیرید دیگر هرگز دروغ نگویید در روابطتان چه تغییراتی به وجود می‌آید؟ کدام حقایق ناگهان در زندگی‌تان جلوی چشم ظاهر می‌شوند؟ بعد از آن چه جور آدمی می‌شوید؟ و چقدر بر اطرافیانتان تاثیر می‌گذارید؟ به گمانم تلاش برای یافتن پاسخ این سوال‌ها به زحمتش می‌ارزد.

اولین نکته مثبت این کتاب در همان مقدمه نویسنده است. قبل از هرچیزی نویسنده به یک سمینار اشاره می‌کند که عمیقاً زندگی‌اش را تغییر داده است. سمیناری به اسم «آنالیست خلاقی» که در دوره لیسانس در آن شرکت کرد. سمیناری که فقط حول یک تک‌سوال درباره اخلاق عملی بود:

آیا دروغ گفتن نادرست است؟

سام هریس درباره این سمینار می‌نویسد:

یادم نمی‌آید پیش از شرکت در سمینار «آنالیست خلاقی» درباره دروغ چه فکر می‌کردم، اما این سمینار کاری چنان فوق‌العاده در جهت ارتقای ذهن من انجام داد که هرگز تجربه‌اش نکرده بودم. من با این فکر کاملا جاافتاده در ذهنم از سمینار خارج شدم که بی‌تردید دروغ گفتن، حتی درباره خردترین چیزها، بی‌جهت صدماتی بر روابط شخصی و اعتماد عمومی وارد می‌آورد. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۱۸)

[ مطلب مرتبط: کتاب عدالت: چه باید کرد؟ ]

خلاصه کتاب دروغ اراده آزاد

همان‌طور که از عنوان کتاب مشخص است، این کتاب دو بخش دارد:

دروغ
ارادۀ آزاد

قسمت اول کتاب مسائل پیرامون دروغ و دروغ گفتن را مورد بررسی قرار می‌دهد و به زبان ساده با آوردن مثال‌هایی دقیق به مخاطب توضیح می‌دهد که اگر دروغ بگوید چه چیزهایی در انتظار اوست و اگر دروغ نگوید می‌تواند به چه چیزهایی دست یابد. این قسمت از کتاب شامل فصل‌های کوتاهی به این شرح است: مقدمه / دروغ چیست؟ / آیینه صداقت / دو جور دروغ / دروغ‌های مصلحت‌آمیز / اعتماد / تحسین به‌اندازه / رازها / دروغ در موارد افراطی و حادّ / محاسبه ذهنی / یک‌رویی / دروغ‌های بزرگ / نتیجه‌گیری.

قسمت دوم کتاب که به ارادۀ آزاد می‌پردازد مسائلی را مطرح می‌کند که از قسمت اول کتاب سنگین‌تر هستند. بحث ارادۀ آزاد عمیق‌تر است و به نحوی تکمیل‌کننده قسمت اول کتاب نیز می‌باشد. سام هریس در این قسمت به این موضوع می‌پردازد که آیا ما واقعا آزاد هستیم و اختیار انجام هر چیزی را داریم؟ اگر ما واقعا ارادۀ آزاد نداشته باشیم چه می‌شود؟ اگر اختیار نداشته باشیم شاید دروغ گفتن هم ایرادی نداشته باشد. این قسمت از کتاب شامل فصل‌هایی به این شرح است: مقدمه / منشاهای ناخودآگاه اراده / تغییر موضوع / علت و معلول / انتخاب‌ها، تلاش‌ها، نیّات / آیا حقیقت می‌تواند برای ما بد باشد؟ / مسئولیت اخلاقی / سیاست / نتیجه‌گیری.

کتاب دروغ اراده آزاد

درباره کتاب دروغ اراده آزاد

موضوع دروغ گفتن شاید در نگاه اول مقداری کلیشه‌ای به نظر بیاید. تقریبا همه ما به‌یاد داریم که در کودکی بارها و بارها به ما گفته‌اند که دروغ گفتن کار بدی است و ما نباید هرگز دروغ بگوییم. موضوعی که آموزه‌های دینی ما هم به آن تاکید دارند. اما آیا واقعا ما دروغ نمی‌گوییم؟ تصویر اینکه ما حتی در طول یک هفته هم دروغ نگوییم کار سختی است چه برسد به اینکه به طور کلی دروغ نگوییم. در این میان اما، شاید بیشتر ما آدم‌ها شروع به دلیل‌تراشی بکنیم و به خود بگوییم که دروغ انواع مختلفی دارد. تصور کنیم شاید دروغ‌های مصلحتی آنچنان هم به کسی آسیب نرساند و یا حتی در مواردی دروغ گفتن گزینه خوبی برای فرار از یک مشکل یا یک بحران باشد.

این موارد و موارد بسیار زیاد دیگری در مورد دروغ در کتاب دروغ اراده آزاد بررسی می‌شود و نویسنده در این کتاب دروغ گفتن و توجیهات ذهنی انسان‌ها را درباره گفتن دروغ‌های مصلحتی و خیلی از موارد دیگر بررسی می‌کند و حقیقتاً به چالش می‌کشد. سام هریس اشاره می‌کند که دروغ مهم نیست از چه نوعی باشد، بنا به گفته کتاب: دروغ در نهایت یک هزینه روانی دارد و بر روی روابط، اعتماد عمومی، عزت‌نفس و… تاثیر دارد.

با دروغ گفتن، ما حق دسترسی دوستانمان به واقعیت را از آنان دریغ می‌داریم و حاصل جهل آنها نسبت به واقعیت غالباً به شیوه‌ای به آنها صدمه می‌رساند که ما فکرش را هم نمی‌کنیم. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۳۴)

اگر فکر می‌کنید دروغ‌های مصلحت‌آمیز به کسی آسیب نمی‌رساند و اگر با هزینه‌های دروغ گفتن آشنا نیستید و به طور کلی اگر به دنبال کتابی هستید که مسئله دروغ گفتن را به‌خوبی بررسی کرده باشد قسمت اول این کتاب برای شما نوشته شده است.

اما قسمت دوم کتاب دروغ اراده آزاد به اعتقاد من قسمت سخت‌تر و البته کلیدی‌تری است که فوق‌العاده جذاب نیز می‌باشد. بحث این قسمت درمورد اختیار یا همان ارادۀ آزاد است. چیزی که من اولین بار در کتاب انسان خداگونه با آن روبه‌رو شدم و در آن کتاب نویسنده یک سوال مهم مطرح کرد:

اگر واقعا من خودم صاحب افکار و تصمیم‌هایم هستم، آیا می‌توانم تصمیم بگیرم ظرف یک دقیقه آینده اصلا به هیچ چیز فکر نکنم؟ (انسان خداگونه – صفحه ۳۵۳)

البته کتاب انسان خداگونه به شکل مختصری به این موضوع اشاره کرد اما سام هریس در کتاب دروغ اراده آزاد خیلی بیشتر در این مورد صحبت می‌کند. هریس اشاره می‌کند که مسئله ارادۀ آزاد یا همان اختیار به هر چیزی که برایمان مهم است – اخلاق، قانون، سیاست، دین، روابط خصوصی، احساس گناه، موفقیت شخصی و… – ربط دارد.

سام هریس بررسی می‌کند که افکار و نیت‌هایی که ما داریم خود به خود در ذهن پدید می‌آید و ما انتخابی نداریم. اگر انتخاب داشتیم شاید می‌توانستیم در یک دقیقه آینده به چیزی فکر نکنیم. در ذهن ما صرفا نورون‌های مغزی فعال هستند و یک لحظه بعد چیزی شبیه یک فکر یا یک ایده‌ به ذهن‌ ما می‌آید.

همیشه تاخیری میان اتفاقات نخستین نوروفیزیولوژیک که فکر آگاهانه بعدی مرا می‌پرورد و خود آن فکر وجود دارد. و حتی اگر چنین تاخیری نمی‌بود – حتی اگر همه حالت‌های ذهنی من واقعا با حالت‌های مغزی نهفته زیرین آنها واقعا همزمان می‌بود – من نمی‌توانستم تعیین کنم که فکر بعدی من یا قصد بعدی من چه خواهد بود تا اینکه آن فکر یا قصد بروز پیدا می‌کرد. حالت ذهنی بعدی من چه خواهد بود؟ نمی‌دانم – فقط پیش می‌آید. پس در این وضع و حالت آزادی ما کجاست؟ (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۸۲)

اما اشتباه نکنید، بررسی این مفاهیم از سوی سام هریس به معنای این نیست که ما آزاد هستیم هر کاری – از جمله دروغ گفتن – انجام دهیم. سام هریس اعتقاد دارد ما باید از این موضوعات بهره ببریم تا شیوه تفکر خود را درباره برخی از مسائل مهم زندگی تغییر دهیم. در واقع سام هریس اشاره می‌کند که توهم آزادی اراده خودش یک توهم است. بنابراین نباید این توهم را داشته باشیم که اخیتار انجام هرکاری را داریم.

به طور کلی این کتاب یک کتاب خوب با یک ترجمه عالی است که برای علاقه‌مندان به موضوعات فلسفی مناسب است و بعید می‌دانم کسی که به موضوع دورغ و ارادۀ آزاد علاقه داشته باشد از مطالعه آن لذت نبرد.

[ لینک: کتاب اسطوره سیزیف – اثر البر کامو ]

کتاب دروغ اراده آزاد

جملاتی از متن کتاب دروغ اراده آزاد

صداقت هدیه‌ای است که ما می‌توانیم به دیگران بدهیم. صداقت در ضمن منبع قدرت و موتور محرکِ سادگی و آسودگی است. وقتی می‌دانیم که در هر شرایطی خواهیم کوشید حقیقت را بگوییم، نیازی نمی‌بینیم خودمان را آماده رویارویی با خیلی چیزها کنیم. ما در این حالت می‌توانیم «خودمان» باشیم. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۲۶)

واقعا چه چیز غلطی در دروغ‌های «مصلحت‌آمیز» وجود دارد؟ نخست اینکه به‌هرحال اینها هم دروغ هستند. و وقتی این دروغ‌ها را می‌گوییم، همه آن مشکلاتی را به بار می‌آوریم که ناشی از روراست نبودن با دیگران در روابطمان است. صمیمیت، اصالت، صداقت، یک‌رویی، فهم متقابل – اینها و دیگر ذخایر اخلاقی از آن لحظه‌ای که عامدانه عقایدمان را نادرست عرضه می‌کنیم از میان می‌روند، چه دروغمان فاش شود چه نشود. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۳۶)

ما آمادگی زیادی داریم که حرف‌هایی را به عنوان حقیقت به خاطر بسپاریم حتی چس از آنکه اعتبار آنها مخدوش شده و از بین رفته است. مثلا، اگر شایعه‌ای پخش شود که فلان سیاستمدار مشهور یک بار موقع سخنرانی انتخاباتی غش کرده است، و بعد معلوم شود این داستان جعلی بوده است، درصد چشمگیری از مردم همچنان آن را به عنوان واقعیت به یاد می‌سپارند – حتی اگر پیش از شنیدن این داستان جعلی، نخست کذب و بطلان آن به اطلاعشان رسیده باشد. در روانشناسی این را «تاثیر حقیقت موهوم» می‌نامند. آشنایی اعتبار می‌آورد. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۶۵)

عروسک خیمه‌شب‌بازی تا وقتی که نخ‌های هدایت‌کننده‌اش را دوست دارد آزاد است. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۹۲)

تصمیم‌ها، نیّات، تلاش‌ها، اهداف، قدرت اراده، و غیره، همگی حالت‌های علّی مغز هستند که منجر به رفتارهای به‌خصوصی می‌شوند، و رفتارها هم منجر به بروز نتایجی در جهان می‌شوند. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۱۰۶)

لحظه‌ای درباره بستری که تصمیم بعدمان در آن جوانه می‌زند درنگ کنیم: ما پدر و مادرمان یا زمان و مکان تولدمان را انتخاب نکرده‌ایم. ما جنسیتمان یا بسیاری از تجربه‌های زندگی‌مان را انتخاب نکرده‌ایم. ما کنترلی بر ژن‌ها یا نحوه رشد مغزمان نداریم. و حالا مغز ما دست به انتخاب‌هایی می‌زند بر پایه ترجیحات و باورهایی که در طول زندگی‌مان بر آن بار شده است – چه با ژن‌هایمان، چه بنا بر پرورش یافتن جسمانی‌مان از لحظه‌ای که شکل گرفته‌ایم، و کنش و واکنش‌هایی که با دیگران، اتفاقات و اندیشه‌ها داشته‌ایم. در اینجا آزادی ما کجاست؟ (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۱۱۳)

افکار و نیات صرفا در ذهن ما پدیدار می‌شوند. مگر می‌تواند جز این باشد؟ حقیقت درباره ما عجیب‌وغریب‌تر از آنی است که ما فکر می‌کنیم: توهم آزادی اراده خودش یک توهم است. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۱۳۷)